فرش گروس

فرش گروس ، تار و پود در هم تنیده اصیل و کهن ایرانی
فرش گروس یا بیجار از کهن‌ ترین و با سابقه ترین فرش های دستباف ایرانی است که قدمتی دیرینه دارد و عمر آن به سال ۱۲۶۶ هجری قمری باز می گردد. منطقه گروس که مرکز آن شهر بیجار است از اصیل ترین مناطق تولید کننده فرش بوده و هنوز هم قالی بافی در آنجا رواج داشته و از مهمترین صنایع دستی این شهر می باشد. آشنایی با دنیای گسترده فرش گروس برای علاقه مندان فرش دستباف بسیار دل‌نشین خواهد بود.

پیشینه فرش گروس
اقتصاد منطقه گروس متکی به کشاورزی ، دامداری و صنایع دستی است و این منطقه از پیشگامان تولید فرش در ایران بوده است. فرش گروس فرشی اصیل بوده که چشم و چراغ فرش های ایرانی در گذشته بود. استادان بزرگ طراحی فرش هم چون مرحوم موسی مسعودی ، مرحوم اصغر الله مرادی ، علی اصغر لک و قدرت الله گیچلو از استادان مشهور این منطقه هستند که هنر خود را در قالی گروس رج به رج بافته اند. تعداد زیادی از قالی های قدیمی کردستان که در موزه های فرش داخل و خارج از کشور نگهداری می شوند متعلق به شهر بیجار هستند. در آغاز جنگ جهانی دوم که فرش بسیار تقاضا داشت ، قالی بافان گروس به بافت قالی ظریف و با کیفیت روی آوردند و شهرتی جهانی به فرش گروس یا بیجار بخشیدند.

فرش گروس یا قالی آهنی
فرش گروس - قالی آهنی

مهمترین ویژگی فرش بیجار ساختار متراکم آن است که به همین علت به قالی آهنی مشهور است. این قالی مانند آهن محکم بوده و نمی توان آن را تا کرد. همین امر باعث شد در دوران ابتدایی تجارت فرش آن را «لول» بنامند. برای بافت قالی سفت و فشرده از تار و پود پشمی که حالتی ارتجاعی داشته استفاده شده و آن را به شدت می کوبند. قالیبافان برای بافت فرش گروس ، پود بسیار ضخیم را همراه یک یا دو پود نازک وارد فرش کرده تا بافتی محکم ایجاد کنند. به این ترتیب بافندگان ماهر ، هنر و احساس را با استحکام و دوام در هم آمیخته می کنند. قالیبافان زبردست از شانه سنگین آهنی یا چوبی و هم چنین ابزار دیگری شبیه به پنجه آهنی استفاده می کنند تا بافتی متراکم و فشرده ایجاد کنند.

رنگ و لعاب فرش گروس
ترکیب چشم نواز رنگ های قالی گروس از مهمترین ویژگی های آن است. ترکیب پشم درخشان و رنگ های مسحور کننده معمولاً فرشی با تن رنگی اشباع ایجاد می کند که طرح های خیال انگیز و خلاقانه فرش را مانند جواهر می درخشاند. تضاد جسورانه ای که در رنگ بندی قالی گروس به کار رفته است زیبایی آن را دوچندان می کند.

رنگ های شاد و تند مانند قرمز و چهره ای (اصطلاح محلی برای صورتی پر رنگ) ، صورتی ، مشکی ، پوست پیازی ، سفید ، حنایی و انواع سبز ها در فرش گروس در زمینه ای از رنگ های سرمه ای و قرمز اغلب در بافت فرش گروس به کار می رود. رنگ های انرژی بخش و درجه یک که توسط هنرمندان در بافت قالی استفاده می شود نشان از طبیعت رنگارنگ و زیبای کردستان دارد. تعداد رنگ های فرش بیجار از ۲۷ رنگ تجاوز نکرده و رنگ های قرمز ، سفید و سرمه ای بیش از رنگ های دیگر در آن به کار می رود.

خواندن مطلب  چند نکته‌ در حاشیه فرش
شیرازه بافت فرش گروس
تار و پود بافته شده در قالی گروس از جنس پشم و پنبه است و گره ترکی در آن به کار می رود. شیرازه فرش گروس از نوع شیرازه پیچی سر خود فرش است که اغلب هم رنگ فرش است. بیشتر فرش های گروس امروزی بین ۳۰ تا ۳۵ رج دارند اما در نمونه های قدیمی ۱۵ ، ۲۵ و ۴۰ هم دیده می شود. بافت قالی گروس در گذشته ۵ پود داشته و سنگین و سفت بود اما اکنون دارای ۲ پود در بافت است. دار های قالی قدیمی گاهی موجب ناصاف شدن قالی گروس می شدند که امروزه با وجود دار های فلزی و گردان این مشکل رفع شده است.

طرح و نقش فرش گروس
بافت ظریف ، اصالت و تنوع طرح فرش بیجار از دیگر ویژگی های آن است. طرح های مینا خانی و هرات که در دسته طرح های افشان سرتاسری با جزئیات قرار می گیرند و طرح ترنج لوزی شکل ، به میزان زیادی در فرش های قدیمی گروس به کار رفته‌اند. در قالی بیجار طرحی لنگر مانند در بالا و پایین ترنج یا به عنوان نگاره معلق نیز دیده می شود. شاخه های درهم تنیده و گل های افشان تصنعی هم در قالی های کوچک روستایی و شهری نقش بسته است. طرح گروس که طرحی زیبا و کمیاب برای این فرش است زمینه آبی کبالت تا نیلی متوسط دارد و طرح های بزرگ مشخص سرتاسری از شاخه های پر شکوفه و نقوش اسلیمی روی آن را پوشانده است. در حاشیه اصلی ، طرح های نوار مانند مارپیچ تکرار شونده ای به چشم می خورد.

نقش های مشهور قالی گروس
فرش گروس - نقش های مشهور

از معروفترین نقشه هایی که در این قالی اصیل به چشم می آید می توان به این موارد اشاره کرد :

طرح های شکارگاه مانند شکارگاه دورنما و ترنج دار.
نقشه های تصویری مانند لیلی و مجنون ، داستان های اسطوره ای و طرح های مینیاتوری.
گل فرنگ که تجسمی از شکوفه های نخل هندی یا باغ های انگلیسی است و در فرش های قدیمی دیده می شود. در فرش گروس گل فرنگ مستوفی ، طره دار ، لچک ترنج دار ، دسته گل و گل فرنگ و اسلیمی (پیچی) به کار می رود.
درختی مانند بید و مجنون ، گل‌ و بلبل ، دورنما ، گلدانی و ترمه.
ماهی درهم از جمله : ماهی بیجار ، سنه ، افشار ، میرک ، زبیده ، حسن تیمور ، سگ ماهی ، زنبوری ، ماهی ریز.
شاه عباسی مانند افشان ، لچک ترنج دار و کف ساده.
طرح های هندسی مانند سمن بر خانم ، اسلیمی شکسته ، خاتم شیرازی.
اسلیمی مانند گل فرنگ ، هندسی یا سرداری و دهن اژدری.
طرح خرچنگی.
دارو گل مانند : ربعی دار و گل و مستوفی دار و گل.
طرح های ذهنی مانند حیوانات تخیلی ، گیاهان ، اشیا و انسان.
ابعاد رایج فرش گروس
قالی بیجار ابعادی کوچک تا بزرگ دارد. قالی ها از ابعاد ۱.۵*۱ متر به بالا بافته می شوند و فرش گروس با بافت ظریف و چشم نواز در ابعاد بزرگ تر مانند ۳*۲ متر و ۳*۴ متر بافته می شود. البته بافت فرش های بزرگ تر از ۱۲ متر مربع نیز در شهر بیجار رواج دارد اما تعداد و محبوبیت آن ها کمتر است. در گذشته روستاییان به سفارش خان ها ، قالی بیجار را در ابعاد بزرگ تر مانند ۳۲ متر مربع تولید می کردند اما به طور کلی فرش با ابعاد بسیار بزرگ خیلی کم توسط روستاییان بافته می شد.

خواندن مطلب  انواع نقشه کشی فرش را بشناسیم
روش و شیوه بافت فرش گروس
به گفته کارشناسان ، فن فرش بافی که بافندگان بیجاری از آن بهره می برند در هیچ نقطه دیگری از ایران یا جهان دیده نمی شود. فرش گروس با گره نامتقارن ترکی بافته شده و دستان هنرمند این خطه ، یک یا دو نخ پود را پس از بافت هر رج از گره ها اضافه می کنند. پس از آنکه یک ردیف گره زده شد نخ پود را قرار می دهند (پود نخی است که در راستای افقی فرش قرار گرفته و گره ها را محکم نگه می دارد). در فرش گروس پیش از جایگذاری پود ، آن را با آب مرطوب می کنند که انعطاف پذیری و نرمی آن از حالت خشک بیشتر است. پس از آن بافنده با شانه ، روی گره ها محکم می کوبد. نخ های پود ، پس از خشک شدن منقبض شده و چله محکمی ایجاد می کنند.

نحوه رنگرزی فرش گروس
در قالی گروس از رنگ طبیعی پشم ، مانند خاکستری روشن ، سیاه و شکری ، بدون رنگرزی استفاده می شد. همچنین رنگ های گیاهی در بافت این قالی به کار می رفت و رنگرزی به شکل محلی و خانگی توسط هنرمندان قالی باف صورت می گرفت. البته افراد دوره گرد هم رنگرزی کرده و رنگ های مختلفی به وجود می آوردند اما برای تولید رنگ سبز و آبی ، نخ ها را به شهر بیجار می فرستادند تا «آبی کار» این دو رنگ را ایجاد کند. امروزه اما با وجود منابع رنگرزی گیاهی در روستاها و زمین های اطراف ، اغلب از رنگ های شیمیایی استفاده می شود و به دلیل هزینه بالا رنگرزی گیاهی ، متاسفانه باید گفت این امر تقریباً اجتناب ناپذیر است

کیفیت فرش گروس
فرش بیجار به علت سادگی ، ظرافت و زیبایی منحصر به فرد شهرتی جهانی داشته و طرفداران زیادی دارد. فرش گروس به دلیل داشتن بافتی مستحکم برای استفاده روزانه از نظر کیفیت و دوام از بهترین فرش های شرقی است. فرش هایی که امروزه در کارگاه های فرش بافی مدرن بیجار بافته می شوند نیز اصالت و کیفیت در طرح و ساختار را حفظ کرده‌اند. قالی های رنگین و چشم نواز بیجار هنوز هم زینت بخش نمایشگاه های فرش هستند. خالی از لطف نیست بدانید پرز های فرش گروس بلند یا متوسط است. در فرش های نفیس قدیمی و ارزشمند پرز کوتاه تر رویه چینی شده و در نتیجه نقشه فرش جلوه بیشتر نمایان می کند.

فرش گروس تزئینی
فرش گروس - تزئینی

فرش گروس که بافتی ظریف و بسیار هنرمندانه دارد ، به شکل تابلو فرش و فرش های کوچک تزئینی نیز در بازار موجود است که بسیار چشم نواز و دلنشین هستند. نقوش و طرح های خیال برانگیز ، دریایی از رنگ های چشم نواز ، بافت ظریف و مواد اولیه مرغوب باعث می شود فرش های تزئینی کوچک و تابلو فرش های گروس زیبایی خیره کننده ای داشته باشند. این صنایع دستی تزئینی برای کلکسیونر ها و علاقه مندان هنر فرش بافی گزینه ای ارزشمند محسوب می شود